Mostowicz (Dołęga-Mostowicz) Tadeusz, pseud. i krypt. C. hr Zan, W. M. Dęboróg, Most., T. D., T. D.-M., (t. m.), T. M., Tem. (1898–1939), powieściopisarz, dziennikarz, autor scenariuszy filmowych. Ur. 10 VIII w Okuniewie (gub. witebska), był jednym z czworga dzieci Stefana Mostowicza, dzierżawcy tamtejszego majątku, i Stanisławy z Potopowiczów. (Przydomek Dołęga przybrał do nazwiska dopiero M.). Ok. r. 1915 ukończył gimnazjum i studiował prawo na uniwersytecie w Kijowie (prawdopodobnie do czasu wybuchu rewolucji 1917 r.). Następnie przeniósł się na tereny polskie, gdzie został członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej i wziął udział w kampanii 1920 r., w WP służył do r. 1920 lub 1922. Brak określonego zawodu, spowodowany wojną, i brak środków do życia zmusiły go do podjęcia w r. 1922 pracy zecera w dzienniku „Rzeczpospolita”, związanym z Chrześcijańską Demokracją. Awansował szybko, obejmując funkcję korektora, a później felietonisty i jednego z redaktorów dziennika, z którym współpracował do r. 1928. Felietony i artykuły prasowe M-a miały charakter ostrej satyry społeczno-politycznej, nie pozostawały jednak w niezgodzie z oficjalną polityką rządu. Po przewrocie majowym 1926 r. M. stał się dziennikarzem opozycyjnym (ujawnił np. sprawę porwania i więzienia gen. Juliusza Malczewskiego). Odpowiedzią na ataki wymierzone w obóz Piłsudskiego i w osobę samego marszałka było dotkliwe pobicie M-a przez «nieznanych sprawców» 8 IX 1927. Od tego czasu artykuły jego dotykały spraw politycznych rzadko i w bardzo oględny sposób, a o tematach aktualnych zaczął pisać w sposób zakamuflowany, w formie powieści.

Pierwszą (nie wydaną w formie książkowej) powieścią M-a były Kiwony, satyra na ludzi, którzy zawsze i wszystkiemu przytakują, byleby nie stracić swojej pozycji. W l. 1930–1 M. kontynuował działalność dziennikarską, współpracując z czasopismami „ABC”, „Polonia”, „Teatr i Życie Wytworne”, „Wiadomości Literackie”. Jednocześnie przygotował do druku dwie powieści: Ostatnia brygada i Kariera Nikodema Dyzmy – satyry na rządy sanacji wydane w r. 1932 (W.). Zwłaszcza Kariera trafiła na odpowiedni moment i przyjęta została entuzjastycznie. Stworzona przez M-ą postać Dyzmy utrwaliła się w świadomości odbiorców jako typ – chama, prymitywa, karierowicza. W l. 1933–9 ukazały się dalsze powieści o tematyce obyczajowo-społecznej: Bracia Dalcz i S-ka (W. 1933), Czeki bez pokrycia (W. 1933), Prokurator Alicja Horn (W. 1933), Świat pani Malinowskiej (W. 1934), Trzecia płeć (W. 1934), Złota maska i Wysokie progi (całość, W. 1935), Dr Murek zredukowany i Drugie życie dra Murka (W. 1936), Ich dziecko (W. 1937), Znachor (W. 1937), Trzy serca (W. 1938), Profesor Wilczur (W. 1939), Pamiętnik pani Hanki (W. 1939). W tym czasie powstały też scenariusze filmowe: Testament prof. Wilczura i Biały murzyn, wg sztuki M. Bałuckiego (zrealizowany w r. 1939). M. stał się dostawcą dobrej literatury rozrywkowej, która zdobyła mu pozycję najpopularniejszego i jednego z najlepiej zarabiających pisarzy polskich. Jego powieści były wznawiane, publikowane w odcinkach w prasie codziennej, tłumaczone, a poza tym filmowane („Prokurator Alicja Horn”, 1933, „Znachor” 1937, „Ostatnia brygada" i „Profesor Wilczur” 1938, „Złota maska” 1939, „Doktor Murek” 1939, „Trzy serca” 1939, „Kariera Nikodema Dyzmy” 1956, „Pamiętnik pani Hanki” 1963). Przyczyna popularności i niezwykłej wręcz poczytności powieści M-a leży w takich ich cechach, jak wartka narracja, pomysłowość w rozwijaniu sensacyjnych i kryminalnych wątków, a zwłaszcza aktualizowanie postaci bohaterów i prawdopodobieństwo ich losów. Popularność zapewniały także książkom M-a często przezeń wprowadzane, a tak atrakcyjne dla niewyrobionych czytelników motywy, jak np. egzotyczny dla nich luksus życia wyższych sfer, motyw zawrotnej kariery; pisarz nie stronił również od pomysłów o charakterze utopijnym. W r. 1939 napisał M. dwa scenariusze dla amerykańskiej wytwórni filmowej Warner Bross (przeznaczone dla popularnego w tym czasie aktora Paula Muni). Pieniądze uzyskane za nie miały mu umożliwić pracę nad trylogią historyczną z czasów Bolesława Chrobrego, Bolesława Śmiałego i Bolesława Krzywoustego, do której zbierał materiały. Zamierzenia te udaremnił wybuch drugiej wojny światowej.

Zmobilizowany w chwili wybuchu wojny, odbył M. kampanię wrześniową 1939 r. w stopniu kaprala kawalerii, a następnie, w drodze ku granicy rumuńskiej, zatrzymał się w przygranicznym miasteczku Kuty (nad rzeką Czeremoszem). Tam zorganizował milicję miejscową, której zadaniem była obrona ludności pozbawionego władzy miasteczka przed bandami rabunkowymi. Został zastrzelony przez sowieckiego czołgistę w Kutach między 18 a 20 IX 1939 i tam został pochowany w grobowcu rodziny Manugiewiczów. Po ekshumacji z cmentarza w Kutach, prochy jego złożono w katakumbach cmentarza Powązkowskiego w Warszawie 24 XI 1978. M. nie założył rodziny.

Fot. i portret w posiadaniu siostry M-a Janiny Morozowicz; – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), I; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i in.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); – Choromański M., Przystojny blondyn, „Przekrój” 1964 nr 986; Fryz W., Gdzie zginął Dołęga-Mostowicz, „Za i Przeciw” 1966 nr 9 s. 14; Łempicka A., Mostowicz – pisarz drobnomieszczaństwa, „Twórczość” 1950 nr 2 s. 133–56; Minkiewicz J., Śmierć i życie kaprala Mostowicza, „Gaz. Codz.” (Wil.) 1940 nr 34 s. 5; tenże, Życie i śmierć kaprala Mostowicza, „Przekrój” 1945 nr 6; Piasecki S., Mocny człowiek, w: tenże, Prosto z mostu, W. 1934 s. 40–5; Rawicz J., Doktor Łokietek i Tata Tasiemka, W. 1968; Siedlecka J., Jaśniepanicz, Kr. 1987 s. 218; Siedlecki (Grzymała-Siedlecki) A., Nie pożegnani, Kr. 1972; Szermentowski E., Felietoniści, którzy odeszli, „Odnowa” 1946 nr 16; – „Rzeczpospolita” 1927 nr 251 s. 2, nr 252 s. 2; „Stolica” 1969 nr 39 s. 10 (fot.); „Życie Warszawy” 1978 nr z 25–26 XI; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; – Informacja siostry Janiny Morozowicz, brata Władysława Mostowicza oraz Janusza Minkiewicza.

Jerzy Bakanacz